celem organów limfatycznych jest zapewnienie odporności organizmu. Ten drugi Artykuł w sześcioczęściowej serii wyjaśnia pierwotne i wtórne narządy limfatyczne oraz ich znaczenie kliniczne i strukturę. Zawiera samoocenę umożliwiającą sprawdzenie wiedzy po jej przeczytaniu
Streszczenie
Ten artykuł jest drugim z sześcioczęściowej serii poświęconej układowi limfatycznemu. Omawia rolę narządów limfatycznych, która polega na rozwijaniu i zapewnianiu odporności organizmu., Podstawowymi narządami limfoidalnymi są czerwony szpik kostny, w którym wytwarzane są krew i komórki odpornościowe, oraz grasica, w której dojrzewają limfocyty T. Węzły chłonne i śledziona są głównymi wtórnymi narządami limfoidalnymi; odfiltrowują patogeny i utrzymują populację dojrzałych limfocytów.
cytat: Nigam Y, Knight J (2020) the lymphatic system 2: structure and function of the lymphoid organs. 116: 11, 44-48.,
autorzy: Yamni Nigam jest profesorem nauk biomedycznych; John Knight jest profesorem nadzwyczajnym nauk biomedycznych; zarówno w College of human and Health Sciences, Swansea University.,
- ten artykuł został podwójnie ślepo zweryfikowany
- przewiń w dół, aby przeczytać artykuł lub pobrać Przyjazny do druku plik PDF tutaj (jeśli plik PDF nie zostanie w pełni pobrany, spróbuj ponownie za pomocą innej przeglądarki)
- Kliknij tutaj, aby zobaczyć inne artykuły z tej serii
- Oceń swoją wiedzę i uzyskaj dowody CPD, wykonując test samooceny czasu pielęgniarstwa
wprowadzenie
Ten artykuł omawia główne narządy limfatyczne i ich rola w rozwoju i zapewnieniu odporności organizmu., Narządy limfatyczne obejmują czerwony szpik kostny, grasicę, śledzionę i skupiska węzłów chłonnych (ryc. Mają wiele funkcji w organizmie, przede wszystkim:
- produkcja komórek krwi, w tym czerwonych krwinek (erytrocytów), białych krwinek (leukocytów) i płytek krwi (trombocytów);
- usuwanie uszkodzonych czerwonych krwinek;
- dojrzewanie komórek odpornościowych;
- zatrzymywanie ciał obcych.,
czerwony szpik kostny i grasica są uważane za pierwotne narządy limfatyczne, ponieważ pochodzi z nich większość komórek odpornościowych.
czerwony szpik kostny
jest miękką, galaretowatą tkanką obecną w centralnej jamie kości długich, takich jak kość udowa i ramienna. Komórki krwi i komórki odpornościowe powstają ze szpiku kostnego; rozwijają się z niedojrzałych komórek macierzystych (hemocytoblastów), które podążają odrębnymi ścieżkami rozwojowymi, przekształcając się w erytrocyty, leukocyty lub płytki krwi., Komórki macierzyste szybko namnażają się, tworząc miliardy komórek krwi każdego dnia; proces ten znany jest jako hematopoeza i jest przedstawiony na ryc.
aby zapewnić ciągłą produkcję i różnicowanie komórek krwi w celu zastąpienia tych utraconych z powodu funkcji lub wieku, hematopoetyczne komórki macierzyste są obecne w wieku dorosłym. W zarodku komórki krwi są początkowo wytwarzane w worku żółtkowym, ale w miarę rozwoju zarodka funkcja ta jest przejmowana przez śledzionę, węzły chłonne i wątrobę., W późniejszym okresie ciąży szpik kostny przejmuje większość funkcji krwiotwórczych, dzięki czemu po urodzeniu cały szkielet jest wypełniony czerwonym szpikiem kostnym.
czerwony szpik kostny wytwarza wszystkie erytrocyty, leukocyty i płytki krwi. 2); należą do nich komórki progenitorowe (monocyty, makrofagi, neutrofile, bazofile, eozynofile, erytrocyty, komórki dendrytyczne i płytki krwi) oraz limfocyty progenitorowe (limfocyty T, limfocyty B i naturalne komórki zabójcy).,
niektóre komórki limfatyczne (limfocyty) rozpoczynają życie w czerwonym szpiku kostnym i stają się w pełni utworzone w narządach limfatycznych, w tym grasicy, śledzionie i węzłach chłonnych. W miarę dojrzewania i spowolnienia wzrostu następuje fizjologiczna konwersja, zmieniając czerwony szpik kostny na żółty szpik kostny. Cały ten proces kończy się w wieku 25 lat, kiedy Dystrybucja szpiku kostnego czerwony pokazuje swój dorosły wzór w kościach.,
wzór ten charakteryzuje się:
- obecnością czerwonego szpiku kostnego w szkielecie osiowym (ciała kręgowe, kość krzyżowa i przyśrodkowe części kości biodrowych) oraz końcach stawowych kości ramiennej i kości udowej;
- najbardziej dystalne części szkieletu wypełnione są tylko żółtym szpikiem kostnym, który głównie działa jako magazyn tłuszczów, zapewniając pożywienie i utrzymanie prawidłowego środowiska dla funkcjonowania kości.,
jednak w szczególnych warunkach, takich jak ciężka utrata krwi lub gorączka, żółty szpik może powrócić do szpiku czerwonego (Malkiewicz i Dziedzic 2012).
choroby i przeszczepy szpiku kostnego
każda choroba lub zaburzenie, które stanowi zagrożenie dla szpiku kostnego, może wpływać na wiele układów organizmu, zwłaszcza jeśli zapobiega przekształcaniu się komórek macierzystych w komórki niezbędne. Do tych, o których wiadomo, że uszkadzają zdolność produkcyjną szpiku i niszczą komórki macierzyste należą:
- białaczka;
- chłoniak Hodgkina;
- Inne chłoniaki.,
rosnąca liczba chorób może być leczona przeszczepem szpiku kostnego lub transferem krwiotwórczych komórek macierzystych; często osiąga się to poprzez pobranie odpowiednich komórek macierzystych dawcy z tylnych grzebieni biodrowych kości biodrowej, gdzie stężenie czerwonego szpiku kostnego jest najwyższe.
grasica
grasica jest dwuzłotowym, różowo-szarym narządem znajdującym się tuż nad sercem w śródpiersiu, gdzie spoczywa poniżej mostka (mostka)., Strukturalnie grasica przypomina małą muszkę, która stopniowo zanika (kurczy się) z wiekiem. W okresie przedpołudniowym grasica jest stosunkowo dużym i bardzo aktywnym narządem, który zazwyczaj waży około 40 g, ale u dorosłych w średnim wieku może się skurczyć na tyle, że trudno ją zlokalizować., W wieku 20 lat grasica jest o 50% mniejsza niż w momencie narodzin, a w wieku 60 lat skurczyła się do jednej szóstej swojego pierwotnego rozmiaru (Bilder, 2016); nazywa się to inwolucją grasicy
każdy z dwóch płatów grasicy otoczony jest kapsułką, w której znajdują się liczne małe płatki – Zwykle mierzące 2-3 mm szerokości-które są połączone luźną tkanką łączną., Każdy płatek składa się z pęcherzyków, które składają się z komórek nabłonkowych wydzielających tymiomsynę i populacji limfocytów T; komórki te są powszechnie określane jako limfocyty T („T” oznacza ich pochodzenie jako dojrzałe komórki grasicy). Lobule mają dwa odrębne obszary:
- gęsta kora zewnętrzna, która jest bogata w aktywnie dzielące się komórki T;
- rdzeń wewnętrzny, który jest znacznie bledszy w kolorze i działa jako obszar dojrzewania komórek T.,
oprócz tego, że grasica jest głównym narządem limfatycznym, jest również uznawana za część układu hormonalnego, ponieważ wydziela rodzinę hormonów określanych łącznie jako tymozyna; jest to grupa kilku powiązanych strukturalnie hormonów wydzielanych przez komórki nabłonka grasicy. Hormony te są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, a wielu członków rodziny tymozyny stosuje się terapeutycznie w leczeniu nowotworów, zakażeń i chorób, takich jak stwardnienie rozsiane (Severa i wsp, 2019).,
rola w dojrzewaniu limfocytów T
limfocyty T powstają jako krwiotwórcze komórki macierzyste z czerwonego szpiku kostnego (ryc. 2). Populacja tych hematopoetycznych komórek macierzystych infiltruje grasicę, dzieląc się dalej w obrębie korowych regionów lobuli, a następnie migrując do rdzeniastych regionów, aby dojrzeć do aktywnych komórek T; ten proces dojrzewania komórek T jest kontrolowany przez hormon tymozyna., Część tych dojrzałych limfocytów T stale migruje z grasicy do krwi i innych narządów limfatycznych (śledziony i węzłów chłonnych), gdzie odgrywają główną rolę w specyficznych odpowiedzi immunologicznych organizmu (które zostaną szczegółowo omówione w części 3 tej serii). Znaczenie tych komórek jest oczywiste u pacjentów, którzy mają zubożoną populację limfocytów T, takich jak osoby zakażone wirusem HIV.
jedną z najważniejszych funkcji grasicy jest programowanie limfocytów T w celu rozpoznawania antygenów „siebie” w procesie zwanym wychowaniem grasicy., Proces ten pozwala dojrzałym limfocytom T odróżnić obcy, a zatem potencjalnie patogenny, materiał od antygenów, które należą do organizmu. Wykazano, że usunięcie grasicy może prowadzić do nasilenia chorób autoimmunologicznych, ponieważ zdolność rozpoznawania siebie jest osłabiona (Sherer et al, 1999).
znaczenie kliniczne
choroby grasicy obejmują raka grasicy i miastenię (MG). MG występuje, gdy grasica wytwarza przeciwciała, które blokują lub niszczą receptory mięśniowe, powodując osłabienie mięśni i łatwe zmęczenie., Najczęściej wpływa na mięśnie, które kontrolują oczy i powieki, powodując opadanie powiek i trudności z mimiką twarzy; żucie, połykanie i mówienie również stają się trudne. MG może dotyczyć osób w każdym wieku, ale zazwyczaj rozpoczyna się u kobiet w wieku <40 lat i mężczyzn w wieku >60 lat.
w większości przypadków raka grasicy zaleca się tymektomię., Pacjenci, którzy mieli tymektomii może rozwijać niedobór odporności znany jako Good syndrome, który zwiększa ich podatność na bakteryjne, grzybicze i wirusowe patogeny oportunistyczne; warunek ten jest jednak stosunkowo rzadkie.
śledziona
śledziona i węzły chłonne to dwa główne wtórne narządy limfatyczne, które odgrywają kluczową rolę w:
- filtrowaniu i niszczeniu niechcianych patogenów;
- utrzymaniu populacji dojrzałych limfocytów (które są białymi krwinkami) w celu umożliwienia rozpoczęcia adaptacyjnej odpowiedzi immunologicznej.,
gdy obce antygeny docierają do tych narządów, inicjują aktywację limfocytów, a następnie ekspansję klonalną i dojrzewanie tych ważnych białych krwinek. Dojrzałe limfocyty mogą następnie opuścić wtórne narządy, aby wejść do krążenia, lub podróżować do innych obszarów i celować w obce antygeny.
śledziona jest największym narządem limfatycznym., Znajduje się w lewym górnym obszarze hipochondrycznym jamy brzusznej, między przeponą a dnem żołądka, działa przede wszystkim jako filtr krwi, doprowadzając ją do bliskiego kontaktu z fagocytami padającymi (białe krwinki w śledzionie, które będą szukać i „zjadać” wszelkie patogeny we krwi) i limfocytami.
ze względu na rozległe unaczynienie śledziona jest ciemnoczerwonym owalnym narządem; u dorosłych ma około 12 cm długości, 7 cm szerokości i waży około 150g., Jednak wielkość śledziony może się różnić w zależności od okoliczności: zmniejsza się w czasie głodu, po ciężkich ćwiczeniach i po ciężkim krwotoku (Gujar et al, 2017), a ostatnie badania wskazują na wzrost wielkości u dobrze odżywionych osób i podczas przyjmowania pokarmu (Garnitschnig et al, 2020).3) jest zamknięta w gęstej, włóknisto-elastycznej kapsułce, która wystaje do narządu jako trabeculae; te trabeculae stanowią strukturę narządu., Krew dostaje się do śledziony z tętnicy śledzionowej i opuszcza przez żyłę śledzionową, z których obie znajdują się w hilum; żyła śledzionowa ostatecznie staje się dopływem żyły wrotnej wątrobowej.
śledziona składa się z dwóch regionów:
- Stroma – zawierająca gęstą zewnętrzną kapsułkę z trabekulami, niektórymi włóknami i fibroblastami (komórkami wydzielającymi kolagen tkanki łącznej);
- miąższ – składający się z dwóch rodzajów mieszających się tkanek zwanych białą miąższem i czerwoną miąższem.,
miąższ biały jest masą ośrodków rozrodczych dzielących limfocyty B (komórki B), otoczonych komórkami T i komórkami pomocniczymi, w tym makrofagami i komórkami dendrytycznymi; komórki te są rozmieszczone jako guzki limfatyczne wokół gałęzi tętnicy śledzionowej. Gdy krew przepływa do śledziony przez tętnicę śledzionową, wchodzi do mniejszych, centralnych tętnic białej miazgi, ostatecznie osiągając czerwoną miazgę. Czerwona miąższ jest gąbczastą tkanką, stanowiącą 75% objętości śledziony (Pivkin et al, 2016); składa się z wypełnionych krwią zatok żylnych i przewodów śledziony.,
sznury śledziony składają się z czerwonych i białych krwinek oraz komórek plazmatycznych (komórek B produkujących przeciwciała); dlatego czerwona miazga działa przede wszystkim jako system filtracji krwi, podczas gdy biała miazga jest miejscem, w którym montuje się adaptacyjne odpowiedzi limfocytów T I B. Barwa miazgi białej pochodzi od ściśle upakowanych limfocytów, a barwa miazgi Czerwonej jest spowodowana dużą liczbą erytrocytów (Stewart and McKenzie, 2002).,
funkcje
śledziona ma trzy główne funkcje:
- w celu uzyskania odpowiedzi immunologicznej i usunięcia mikroorganizmów z krążenia;
- w celu zniszczenia uszkodzonych i zużytych krwinek czerwonych;
- w celu przechowywania płytek krwi (i krwi).
główną funkcją immunologiczną śledziony jest usuwanie mikroorganizmów z krążenia. Guzki limfatyczne są ułożone jak rękawy wokół naczyń krwionośnych, doprowadzając krew do śledziony., W białej miąższu znajdują się guzki śledziony zwane ciałkami Malpighian, które są bogate w limfocyty B, więc ta część tkanki limfatycznej szybko reaguje na obcą stymulację antygenową przez wytwarzanie przeciwciał. Ściany siatki zatok w czerwonej miąższu zawierają również fagocyty, które pochłaniają obce cząstki i resztki komórek, skutecznie filtrując i usuwając je z obiegu.
w śledzionie niszczą stare i starzejące się krwinki czerwone, trawione są przez makrofagi fagocytarne w miąższu czerwonym. Następnie hemoglobina dzieli się na hemę i globinę., Globina jest rozkładana na aminokwasy, które można wykorzystać w syntezie nowego białka. Haem składa się z atomu żelaza otoczonego czterema pierścieniami nieżelaznymi (pirolowymi).
żelazo jest usuwane i transportowane do przechowywania w postaci ferrytyny, a następnie ponownie wykorzystywane do wytwarzania nowej hemoglobiny w czerwonym szpiku kostnym; makrofagi przekształcają pierścienie pirolowe w zielony pigment biliverdin, a następnie w bilirubinę żółtego pigmentu. Oba są transportowane do wątroby związanej z albuminami osocza., Bilirubina, bardziej toksyczny pigment, jest sprzężona w wątrobie, tworząc mniej toksyczny związek, który jest wydalany z żółcią.
czerwona miąższ częściowo służy do przechowywania dużej rezerwy płytek krwi w organizmie – do jednej trzeciej całkowitej podaży płytek krwi. U niektórych zwierząt – szczególnie sportowych ssaków, takich jak konie, charty i lisy – śledziona jest również ważnym rezerwuarem krwi, który jest uwalniany do krążenia w czasie stresu w celu poprawy wydajności tlenowej., U ludzi, jednak śledziona przyczynia się tylko niewielki procent komórek krwi do aktywnego krążenia w warunkach stresu fizjologicznego; całkowita przechowywana objętość krwi uważa się tylko 200-250ml (Bakovic et al, 2005). Kapsułka śledziony może kurczyć się po krwotoku, uwalniając tę rezerwę do krążenia w organizmie.
śledziona odgrywa również niewielką rolę w hematopoezie: zwykle u płodów do pięciu miesięcy ciąży erytrocyty, wraz ze szpikiem kostnym, są wytwarzane przez śledzionę.,
znaczenie kliniczne
ponieważ śledziona jest największym zbiorem tkanki limfoidalnej w organizmie, zakażenia powodujące proliferację białych krwinek i stymulację antygenową mogą powodować rozszerzenie ośrodków rozrodczych w narządzie, co prowadzi do jego powiększenia (powiększenia śledziony). Dzieje się tak w wielu chorobach – na przykład malarii, marskości wątroby i białaczki. Śledziona nie jest zwykle wyczuwalna, ale powiększona śledziona jest wyczuwalna podczas głębokiego natchnienia. Powiększenie może być również spowodowane przez wszelkie przeszkody w przepływie krwi, na przykład w żyły wrotnej wątroby.,
usunięcie
anatomiczne położenie śledziony pokrywa się z lewym dziesiątym żebrem. Biorąc pod uwagę jego bliskość do ściany brzucha, jest jednym z najczęściej rannych narządów w tępym urazie brzucha. Śledziona jest kruchym narządem i, ze względu na jej silnie unaczyniony charakter, wszelkie uszkodzenia powodujące pęknięcie szybko doprowadzą do ciężkiego krwotoku dootrzewnowego; śmierć może być spowodowana masową utratą krwi i wstrząsem.
umiarkowane uszkodzenie śledziony może być leczone zachowawczo, ale rozległe pęknięcie lub pęknięcie śledziony może być leczone przez całkowite i szybkie usunięcie (splenektomia)., Jednak aktualne dane wspierają skuteczne, nieoperacyjne zarządzanie wieloma urazowymi urazami śledziony, z zamiarem zmniejszenia potrzeby całkowitego usunięcia (Armstrong et al, 2019).
pacjenci leczeni z powodu niektórych chorób złośliwych mogą również wymagać częściowej lub całkowitej splenektomii i chociaż inne struktury, takie jak szpik kostny i wątroba, mogą przejąć niektóre funkcje, które są zwykle wykonywane przez śledzionę, tacy pacjenci mogą być narażeni na zwiększone ryzyko zakażenia., Przy przytłaczającym zakażeniu po splenektomii istnieje również zwiększone ryzyko posocznicy, co wiąże się ze znaczną zachorowalnością i śmiertelnością. Zakażenie następuje zwykle za pomocą zamkniętych patogenów, w tym Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae i Neisseria meningitidis. Wytyczne kliniczne mające na celu zmniejszenie ryzyka zakażenia wspierają edukację na temat zapobiegania zakażeniom, szczepień i profilaktyki antybiotykowej (Arnott i wsp., 2018).,
„obrzęk węzłów chłonnych i gorączka są pewnymi znakami, że organizm montuje skuteczną odpowiedź immunologiczną przeciwko patogenowi obrażającego”
węzły chłonne
węzły chłonne różnią się wielkością i kształtem, ale zazwyczaj są strukturami w kształcie fasoli, które znajdują się w określonych miejscach w całym ciele. Chociaż ich wielkość jest różna, każdy węzeł ma charakterystyczną strukturę wewnętrzną (ryc.,
centralne części węzła chłonnego są niezbędne do jego funkcji; tutaj istnieje duża liczba stałych makrofagów, które fagocytoza obcych materiałów, takich jak bakterie w kontakcie, i populacje limfocytów B I T. Węzły chłonne są kluczowe dla większości odpowiedzi immunologicznych za pośrednictwem przeciwciał: gdy makrofagi fagocytarne pułapki materiału patogennego, że materiał jest przedstawiony do limfocytów więc przeciwciała mogą być generowane.,
każdy węzeł chłonny jest zaopatrywany przez jedno lub więcej naczyń limfatycznych, które dostarczają surową, niezmodyfikowaną chłonkę bezpośrednio z sąsiednich tkanek. Zdrowy, w pełni funkcjonalny węzeł usuwa większość patogenów z limfy, zanim płyn opuści przez jeden lub więcej naczyń limfatycznych efferent. Oprócz zaopatrzenia limfatycznego, każdy węzeł chłonny jest zaopatrywany w krew przez małą tętnicę; tętnica dostarcza różnych leukocytów, które wypełniają wewnętrzne regiony węzła.,
gdy występuje zakażenie, węzły chłonne stają się coraz bardziej aktywne metabolicznie, a ich zapotrzebowanie na tlen wzrasta. Mała żyła przenosi odtlenioną krew z każdego węzła i zwraca ją do głównych żył. W czasie infekcji ta krew żylna może przenosić różne przekaźniki chemiczne (cytokiny), które są wytwarzane przez leukocyty rezydenta w węzłach. Cytokiny te działają jako ogólne sygnały ostrzegawcze, ostrzegając organizm o potencjalnym zagrożeniu i aktywując różne specyficzne reakcje immunologiczne.,
struktura
struktura węzła chłonnego nie różni się od struktury śledziony. Każdy węzeł chłonny jest podzielony na kilka regionów:
- kapsułka włóknista – tworzy ochronną powłokę zewnętrzną i ma trabeculae, które rozciągają się okresowo do węzła, dzieląc go na małe przedziały;
- Kora zewnętrzna (kora guzkowa) – tuż wewnątrz marginesu torebki, składa się z licznych pęcherzyków, które są bogate w komórki B., Gdy patogeny są obecne, pęcherzyki te rozszerzają się, ujawniając prominentne centra germinalne zawierające aktywnie dzielące, wydzielające przeciwciała komórki B;
- Kora wewnętrzna (paracortex) – znajduje się tuż poniżej kory zewnętrznej i jest szczególnie bogata w limfocyty T, które również stale krążą w większości innych regionów węzła;
- Rdzeń – Centralna wewnętrzna część węzła, która zawiera dużą liczbę stałych makrofagów fagocytarnych., Te stale monitorować limfatyczny dla potencjalnie patogennego materiału obcego (proces znany jako Nadzór immunologiczny), które fagocytoza w kontakcie.
znaczenie kliniczne
podczas infekcji komórki B produkujące przeciwciała zaczynają namnażać się w ośrodkach rozrodczych, powodując powiększenie dotkniętych węzłów chłonnych, stawanie się wyczuwalne i delikatne. Niektóre z uwalnianych cytokin są pirogenne (co oznacza, że powodują gorączkę) i działają bezpośrednio na ośrodek termoregulacyjny w podwzgórzu, zwiększając temperaturę ciała., Ponieważ większość ludzkich patogenów dzieli się optymalnie w temperaturze około 37°C, wzrost temperatury ciała służy spowolnieniu replikacji bakterii, umożliwiając skuteczniejsze radzenie sobie z infekcją przez układ odpornościowy. Obrzęk węzłów chłonnych i gorączka są zarówno pewne oznaki, że organizm jest montowanie skutecznej odpowiedzi immunologicznej przeciwko patogenów naruszających; zostanie to omówione bardziej szczegółowo w części 3 tej serii.
inne składniki limfatyczne
istnieją również inne rodzaje tkanki limfatycznej., Tkanka limfoidalna związana z błoną śluzową (MALT) jest umieszczona w celu ochrony dróg oddechowych i przewodu pokarmowego przed inwazją drobnoustrojów. W skład słodu wchodzą:
- tkanka limfatyczna związana z jelitami;
- tkanka limfatyczna związana z oskrzelami;
- migdałki podniebienne, językowe i gardłowe.
migdałki są skupiskami tkanki limfatycznej, które mają zapobiegać przedostawaniu się do organizmu ciał obcych i patogenów., Migdałki podniebienne znajdują się w gardle, migdałki językowe w jamie ustnej i migdałki gardłowe (migdałki migdałkowe) znajdują się z tyłu jamy nosowej; w wyniku tego same migdałki są narażone na wysokie ryzyko infekcji i zapalenia (zapalenie migdałków). Zostanie to również omówione w części 3.,
- sprawdź swoją wiedzę z samooceną po przeczytaniu tego artykułu., Jeśli uzyskasz 80% lub więcej, otrzymasz spersonalizowany certyfikat, który możesz pobrać i przechowywać w swoim portfolio NT jako dowód CPD lub przedłużenia ważności.
- Take The Nursing Times Self-assessment for this article
Arnott A Et al (2018) rejestr pacjentów z asplenią/hiposplenizmem zmniejsza ryzyko infekcji organizmów zamkniętych. Clinical Infectious Diseases; 67: 4, 557-561.
Baković D i wsp. (2005) wpływ skurczu śledziony u ludzi na zmienność liczby krwinek krążących. Clinical and Experimental Pharmacology and Physiology; 32: 11, 944-951.
Bilder G (2016) Human Biological Aggin: From Macromolecules to Organ Systems . Wiley.
Garnitschnig L et al (2020) poposiłkowa dynamika objętości śledziony u zdrowych ochotników. / 2009-11-19 14: 23: 19,
a cadaveric study of human spleen and its clinical significance. National Journal of Clinical Anatomy; 6: 1, 35-41.
Małkiewicz a, Dziedzic M (2012) rekonwersja szpiku kostnego: obrazowanie zmian fizjologicznych w szpiku kostnym. Polish Journal of Radiology; 77: 4, 45-50.
Pivkin IV et al (2016) Biomechanika czerwonych krwinek w ludzkiej śledzionie i konsekwencje dla fizjologii i choroby. 113: 28, 7804-7809.,
Severa m et al (2019) tymozyny w stwardnieniu rozsianym i jego modele eksperymentalne: przejście od podstawowego do klinicznego zastosowania. Stwardnienie rozsiane i zaburzenia pokrewne; 27: 52-60.
Sherer Y et al (1999) the dual relation between thymectomy and autoimmunity: the kaleidoscope of autoimmune disease. W: Paul S (ed) reakcje autoimmunologiczne. Współczesna Immunologia. Totowa, NJ: Humana Press.
Stewart Ib, McKenzie DC (2002) The human spleen during physiological stress. Medycyna Sportowa; 32: 6, 361-369.